ویژگیها و ابعاد بازنمایی تصویر جنبش حماس در روزنامه‌های خلیج فارس
پریسا رضایی
به گزارش «مبلغ»، گزارش پیش رو، بخشی از مقاله‌ای است که مرکز مطالعات الجزیره در رابطه با نحوه بازنمایی تصویر جنبش مقاومت اسلامی (حماس) در روزنامه‌های خلیج فارس در تاریخ ۵ آگوست ۲۰۲۱ .م منتشر کرده است. پژوهشگران این تحقیق، امین وافی _استاد ارتباطات دانشگاه اسلامی غزه_ و مرج الزهور ابوهین _ محقق فلسطینی حوزه رسانه_ به دنبال بررسی میزان تمایل روزنامه‌های منطقه خلیج فارس به موضوعات و مسائل مربوط به حماس، شناسایی مهمترین موضوعاتی که در این زمینه مورد توجه قرار می‌دهند و نیز معرفی انواع روش‌های اقناعی و فنون روزنامه نگاری به کار برده شده از سوی این روزنامه‌ها در بازنمایی تصویر حماس هستند. در ادامه، بخش‌هایی از این پژوهش در اختیار شما قرار میگیرد.
۱– مقدمه
رابطه بین جنبش های اسلامی و کشورهای حوزه خلیج فارس در جریان انقلابهای بهار عربی به میزان زیادی دچار تنش و تزلزل شد و این مسئله، جنبشهای اسلامی را پیوسته مورد هجوم حملات رسانه‌های عربی و کمپین‌های شانتاژ و تخریبی قرار داد که با رژیمهای سرنگون شده یا دولتهای هم پیمان با آنان منافع یکسانی داشتند و ظهور و فعالیت این جنبشهای اسلامی را تهدیدی برای خود می‌دیدند. این موضوع، باعث شد که مسائل مربوط به این جنبشها، در صدر اخبار کانالهای ماهوارهای عربی و تیتر اول صفحات این روزنامه‌ها قرار بگیرند تا در زمان رویدادهای بحث برانگیز در منطقه، امکان تمرکز و پوشش خبری مناسب روی این جنبشها و ارائه تصاویر کلیشهای منفی از آنان فراهم باشد. جنبش مقاومت اسلامی «حماس» نیز یکی از این جنبشها است که نوع روابط این جنبش با ایران، به منبع تهدیدی برای کشورهای حاشیه خلیج فارس تبدیل شده است و به ویژه در سالهای اخیر، روابط حماس با این کشورها را دچار تنش و تلاطم بیشتری کرده است.
نکته قابل توجه این است که پوشش رسانه‌ای خلیجی درباره موضوعات مرتبط با حماس مبتنی بر تولید معانی، افکار و بازنمایی تصاویر منفی از این جنبش است و در ایجاد شکاف و تنش در روابط بین افکار عمومی خلیج فارس و حماس، بی توجهی مردم این کشورها نسبت به ارزشهای مقاومت، همبستگی و همزیستی با آن و تلاشها در راه آرمان فلسطین موثر بوده است.
با توجه به تنش موجود در روابط بین برخی کشورهای حوزه خلیج فارس و حماس، این پژوهش به بررسی ویژگیهای تصویر ارائه شده از حماس در روزنامه‌های منطقه خلیج فارس (پادشاهی عمان، عربستان سعودی، قطر، کویت، بحرین و امارات متحده عربی) می‌پردازد. رصد محتوای روزنامه‌های این منطقه نشان میدهد که میتوان این روزنامه‌ها را در سه گروه دسته بندی کرد: «روزنامه‌های مخالف حماس»، مانند روزنامه‌های سعودی، اماراتی و بحرینی، «روزنامه‌ها با مواضع مثبتی در قبال این جنبش»، مانند روزنامه‌های قطری و «روزنامه‌ها با موضعگیری معتدل» مانند روزنامه‌های کویتی. از آنجا که روزنامه‌های عمانی، تمایلی به پوشش مسائل مربوط به حماس ندارند و نگرش روزنامه‌های اماراتی و بحرینی نیز با مطبوعات سعودی تفاوتی نمیکند، در این پژوهش سه روزنامه از کشورهای حوزه خلیج فارس، یعنی «مکه المکرمه» سعودی، «الشرق» قطری و «الانباء» کویتی؛ به عنوان نمونه‌هایی برای سه موضعگیری رسانه‌ای توضیح داده شده در قبال حماس انتخاب شده‌اند. تعداد کل شماره‌ها از هر روزنامه ۹۶ نمونه است که در مجموع، ۲۸۸ شماره برای سه روزنامه در طول دورهای دو ساله، از ۱ ژوئن ۲۰۱۷ تا ۱ ژوئن ۲۰۱۹ مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.
۲- ابعاد و ویژگیهای تصویر ارائه شده از حماس
۱-۲ – میزان پرداختن به موضوعات رسانه‌ای مرتبط با حماس
بررسی مباحث منتشر شده در روزنامه‌های مورد مطالعه، نشان میدهد که تعداد مقالات منتشر شده مربوط به حماس در روزنامه الشرق قطر بیش از روزنامه‌های دیگر است و این روزنامه همچنین، در هر شماره خود، فصل ویژه‌ای را به مسئله فلسطین اختصاص داده است. این موضوع نشان دهنده تمایل این روزنامه برای پرداختن به مسائل مربوط به حماس است و میتواند با روابط قطر با این جنبش و مواضع سیاسی قطر در حمایت از نوار غزه مرتبط باشد. از سوی دیگر، نسبت مقالات چاپ شده در روزنامه کویتی الأنباء به میزان ۲۵.۹ درصد و بعد از قطر قرار دارد. در مورد روزنامه مکه المکرمه، به دلیل وضعیت قطع رابطه و روابط ضعیف عربستان با حماس، این روزنامه تمایلی به انتشار موضوعات مربوط به حماس و نمادهای مرتبط با مساله فلسطین در صفحات بخش اخبار عربی و بین المللی خود ندارد.
این داده‌ها نشان میدهد که مطالب روزنامه‌ها و مطبوعات در جهان عرب بازتابی از نظام سیاسی و مواضع دولتهای کشورهای عربی است. موضع قطر نسبت به حماس در مقایسه با موضع عربستان سعودی مثبت است و کویت رویکرد معتدلی دارد. در حالی که عربستان سعودی به ویژه در زمان محمد بن سلمان، مواضع منفی نسبت به این جنبش گرفته است.
۲-۲ – بررسی موضوعات مرتبط به بازنمایی تصویر حماس
اوضاع سیاسی داخلی فلسطین یکی از برجسته‌ترین موضوعات رسانه‌ای در فضای عربی محسوب میشود و طبق داده‌های جدول شماره ۲، میزان توجه به وضعیت سیاسی داخلی در روزنامه سعودی مکه المکرمه ۲۹.۷ درصد، در روزنامه قطری الشرق ۱۷.۲ درصد و در روزنامه کویتی الأنباء ۱۳.۸ است که نشان دهنده توجه و اهتمام خلیجی‌ها به امور داخلی فلسطین، جنبشهای آن و فعالیتهای آنان است. همچنین داده‌های این جدول نشان میدهد که روزنامه کویتی الانباء با نسبت ۲۶ درصد، روزنامه مکه المکرمه با نسبت ۱۴.۸ درصد و روزنامه الشرق قطر با نسبت ۹.۸ درصد، موضوع حملات رژیم صهیونیستی به نوار غزه را تحت پوشش قرار داده‌اند. بر اساس این آمار، به نظر میرسد روزنامه کویتی «الانباء» تمایل و نقش بیشتری در برجسته سازی حملات و جنایات رژیم اشغالگر در نوار غزه برای خوانندگان خود دارد.
آمادگی نظامی و تجهیزات مقاومت فلسطین برای مقابله با تجاوزات رژیم اشغالگر صهیونیستی از جمله موضوعات حساسی است که اکثر رسانهها با توجه به حساسیت آن و تاثیراتی که میتواند در درگیری‌های این جنبش با اسرائیل داشته باشد، از پرداختن به آن اجتناب میکنند. بنابراین، دو روزنامه مکه المکرمه و الانباء مطلبی در این رابطه نداشتهاند، در حالی که الشرق به میزان بسیار ضعیف ۱.۷ درصد، این موضوع را پوشش داده‌است.
۳-۲ – روابط حماس در سطح منطقه‌ای و بین المللی
روابط جنبش حماس با دولتهای عربی و اسلامی به دلیل اهمیت و موقعیت این جنبش، یکی از مهمترین و برجسته‌ترین موضوعات مورد توجه در بررسی این روزنامه‌ها است. تمایل به پرداختن به این روابط در روزنامه الانباء به دلیل اولویتهای این روزنامه برای آگاهی افزایی در مورد روابط حماس با کشورهای عربی، و تلاش بی وقفه این روزنامه برای تحکیم و توسعه این روابط به نفع مردم فلسطین و ایجاد همبستگی عربی و اسلامی، بسیار زیاد و به میزان ۸۵.۷ درصد بوده است. روزنامه مکه المکرمه، به میزان ۳۷.۵ درصد و الشرق به میزان ۲۹.۲ درصد به موضوع این روابط اشاره کرده‌اند.
مسئله در مورد روابط بین حماس و کشورهای حوزه خلیج فارس تا حدی متفاوت است. میزان روابط این جنبش با دولت قطر زیاد و قوی است، در حالی که روابط حماس با عربستان سعودی که آن را یک جنبش «تروریستی» میداند و به دنبال محاصره و تحریم حماس است، پرتنش است. از این رو، مطالب رسانه‌ای منتشر شده در صفحات روزنامه الشرق به بیش از ۵۸.۳ درصد میرسد، در حالی که روزنامه‌های مکه المکرمه و والأنباء کویت تمایلی به بازتاب این موضوع ندارند.
همچنین از آنجایی که اکثر کشورهای عضو شورای امنیت و خصوصا آمریکا، به دنبال این هستند حماس را «تروریست» معرفی کنند و دولتهای جهان را برای قطع روابط خود با آنها راضی کنند و به دنبال بی اثر کردن اقدامات این جنبش برای آزادسازی سرزمین فلسطین هستند، پوشش موضوعات مربوط به تروریستی معرفی کردن حماس از سوی آمریکا و سازمان ملل، در روزنامه مکه المکرمه ۲۵ درصد و روزنامه الشرق ۴.۲ درصد است. در حالی که این موضوع در روزنامه کویت الأنباء مورد توجه قرار نگرفته است.
۴-۲– نوع منابع مطبوعاتی به کار گرفته شده در مورد موضوعات حماس
در زمینه ارجاع دهی به منابع مطبوعاتی مختلف در معرفی حماس، همانطور که جدول شماره ۴ نشان میدهد، منابع خارجی با ۸۹.۴ درصد، بیشترین سهم را در منابع مورد مراجعه روزنامه مکه المکرمه داشته‌اند و خبرگزاریهای فلسطین با ۴۲.۱ درصد، در بالای جدول قرار گرفته است. بعد از آن خبرگزاریهای بین المللی با ۳۶.۸ درصد و تحلیلهای نویسندگان نیز با نرخ ۱۰.۵ درصد قرار گرفتند و در آخر هم چندمنبعی‌ها و سایر منابع هر کدام با میزان ۵.۳ درصد است.
روزنامه الشرق در وهله اول از منابع داخلی به میزان ۴۶.۹ درصد استفاده میکند و تحلیلهای نمایندگان روزنامه به میزان ۲۶.۶ درصد در رتبه قرار دارد و بعد از آن خبرنگاران روزنامه به میزان ۲۰.۳ درصد در رتبه سوم هستند. در این روزنامه، منابع خارجی به میزان ۴۰.۶ درصد در رتبه دوم قرار گرفتند که در میان آنها، خبرگزاریهای بین المللی با ۲۳.۴ درصد، در رتبه اول و سپس خبرگزاریهای فلسطینی با ۱۰.۹ درصد در رتبه دوم قرار گرفتند و تحلیلهای نویسندگان با ۶.۳ درصد در رتبه سوم قرار گرفتند. در آخر هم چند منبعی‌ها با ۱۰.۹ درصد و منابع ناشناس با ۱.۶ درصد مورد مراجعه این روزنامه قرار گرفته‌اند. روزنامه الانباء در وهله اول اطلاعات خود را با میزان ۸۶.۲ درصد از منابع خارجی و تنها از خبرگزاریهای بین المللی دریافت کرده است و منابع داخلی با ۶.۹ درصد در رتبه دوم قرار دارد که تنها از طریق خبرنگاران روزنامه به دست آمده است و چندمنبعی‌ها با ۶.۹ درصد در آخر قرار دارند.
۵-۲– علائم و مشخصات تصویر بازنمایی شده از حماس
طبق جدول شماره ۵، ارائه تصویری از حماس به عنوان جنبش مقاومت و آزادی بخش، در روزنامه مکه المکرمه ۲۶.۳ درصد، در الشرق ۳۷.۸ درصد و در الأنباء ۳۴.۸ درصد است. از سوی دیگر، معرفی حماس به عنوان جنبشی متحد و ملی در روزنامه مکه المکرمه ۲۶.۳ درصد، در الشرق ۲۴.۵ درصد و ۱۹.۶ درصد در روزنامه الأنباء ثبت شده بود. از سوی دیگر، همان طور که بحث در مورد آمادگی نظامی حماس محدودیت داشت، بحث در مورد توسعه نظامی این جنبش نیز یکی از موضوعاتی است که اکثر رسانهها از صحبت در مورد آن اجتناب میکنند. بنابراین، روزنامه مکه المکرمه یا الأنباء کویت، در این مورد صحبتی نکردهاند، در حالی که الشرق به میزان بسیار ضعیفی در حد ۲ درصد به این موضوع اشاره کرده است.
۶-۲– نوع رویکرد در بازنمایی موضوعات جنبش حماس
طبق داده‌های جدول شماره ۶، مشخص میشود که میزان هر دو رویکرد مثبت و منفی در بازنمایی تصویر حماس در روزنامه مکه المکرمه ۳۶.۷ درصد بوده است. این مسئله نشان میدهد که تعیین موضع عربستان در قبال این جنبش دشوار است، و گاهی سعی میکند به حماس تهمت و برچسب بزند و در مواقعی دیگر از این امر اجتناب میکند. برای این روزنامه، میزان ارائه تصویر از حماس با رویکرد بی طرفانه ۲۶.۴ درصد است. در حالی که روزنامه الشرق قطر به میزان ۷۶.۶ درصد، تصویری مثبت از حماس ترسیم کرده است و این مسئله نشان دهنده نگرش مثبت این دولت به حماس به عنوان یک جنبش مقاومت فلسطینی است. تصاویر بی طرفانه این روزنامه به ویژه در اخباری که مجالی برای طرح دیدگاه درآنها وجود ندارد، با میزان ۱۵.۶ درصد در رتبه دوم قرار دارد. رویکردهای منفی این روزنامه، به ویژه در اخبار مربوط به مسئله مذاکرات صلح فلسطین به میزان ۷.۸ درصد گزارش شده است. در مورد روزنامه الانباء، رویکرد مثبت در ترسیم تصویر حماس با ۵۵.۲ درصد در رتبه اول، رویکرد بی طرفانه با ۲۷.۶ درصد در رتبه دوم و در آخر رویکرد منفی ۱۷.۲ درصد است.
۷-۲– محل انتشار موضوعات مربوط به حماس در روزنامه‌ها
محل انتشار مطالب در صفحه اول روزنامه، یکی از نشانه‌های اصلی مبنی بر اهمیت مطالب منتشر شده در آن روزنامه است، چرا که اهمیت مطالبی که در صفحات داخلی می‌آید، کمتر از اهمیت مطالب صفحه اول است. با توجه به اینکه روزنامه‌هایی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته‌اند دارای تاثیرات داخلی در کشورهای محل انتشار آنها نیز هستند، طبیعی است که تمام موضوعات مربوط به حماس را در صدر اخبار صفحات اول خود قرار ندهند، مگر برخی از اخباری که در صحنه سیاسی عربی یا بین المللی اهمیت زیادی دارند. در روزنامه مکه المکرمه، صفحات داخلی به میزان ۹۴.۷ درصد در رتبه اول محل انتشار مطالب حماس قرار دارد و پس از آن، صفحه اول این روزنامه با ۵.۳ درصد است. روزنامه الشرق موضوعات مربوط به حماس را به میزان ۹۵.۳ درصد در صفحات داخلی و بعد از آن به میزان ۴.۷ درصد. در صفحه اول خود منتشر میکند و روزنامه الانباء، تمام موضوعات مربوط به حماس را در صفحات داخلی خود منتشر میکند.
۳– جمع‌بندی
طبق یافته‌های این پژوهش، روزنامه‌های مورد مطالعه (مکه، الشرق، الانباء) در برخورد با جنبش مقاومت اسلامیِ حماس متفاوت عمل میکنند، به طوری که بازتاب مواضع دولتهای منطقه خلیج فارس در مورد این جنبش در عملکرد رسانه‌ای دیده میشود و این امر از تفاوت میزان تمایل این روزنامه‌ها در پوشش خبری موضوعات مربوط به حماس آشکار است. وضعیت قطع رابطه و روابط ضعیف عربستان سعودی با حماس، عامل انتشار بسیار کم مطالب مربوط این جنبش در صفحات روزنامه مکه المکرمه و روابط قوی بین قطر و حماس از عوامل پر تکرار بودن موضوعات مربوط به حماس در روزنامه الشرق است.
نتایج این پژوهش همچنین، اختلاف زیادی را در منابعی نشان داد که این روزنامه‌ها در مورد مسائل مربوط به حماس به آنها مراجعه میکنند و در حالی که روزنامه‌های مکه المکرمه والأنباء بر منابع خارجی تکیه میکردند، روزنامه الشرق بیشتر به منابع داخلی مراجعه میکند. از سوی دیگر، بازنمایی تصویر حماس به عنوان یک جنبش آزادیبخش ملی در روزنامه مکه المکرمه ۲۶.۳ درصد، در الشرق ۳۷.۸ درصد و در الاخبار ۳۴.۸ درصد به دست آمده است و این تصویر در سرمقاله‌های این روزنامه‌ها مشخص است.
این مطالعه همچنین نشان داد که رویکرد کلی روزنامه‌های مورد مطالعه نسبت به بازنمایی تصویر حماس مثبت است و این موضوع در تصویری که الشرق قطر از حماس ارائه میدهد به میزان بالایی تا ۷۶.۶ درصد میرسد. این رویکرد در روزنامه الأنباء با ۵۵.۲ درصد در رتبه اول قرار دارد و میزان بازنمایی تصویر مثبت و منفی از حماس در روزنامه سعودی مکه المکرمه یکسان است. طبق داده‌های این پژوهش موضوعات مربوط به حماس به جز مواردی که در صحنه سیاسی عربی یا بین المللی اهمیت زیادی داشته باشند، در صفحه اول این روزنامه‌ها قرار نمی‌گیرند.