چرا برخی نسخه‌های نهج‌البلاغه دارای اختلاف هستند؟
مبلغ/ رسول جزینی اظهار کرد: درباره دلایل اختلاف نسخه‌های نهج‌البلاغه باید گفت که آن زمان صنعت چاپ نبوده و با جوهر و زیر چراغ نوشته شده‌اند و طبیعتاً ممکن است که خطاهای انسانی رخ داده یا برخی از اوراق گم شود. همچنین برخی اعمال نظرها هم دخیل بوده است.
به گزارش «مبلغ» به نقل از ایکنا، جلسه اول کارگاه «آشنایی مقدماتی با نسخه‌های نهج‌البلاغه» از سوی انجمن علوم قرآن دانشگاه مذاهب اسلامی، با ارائه رسول جزینی، پژوهشگر و کارشناس کتابخانه دانشگاه مذاهب اسلامی برگزار شد.
در ادامه متن سخنان وی را می‌خوانید:
طی سال‌های اخیر تعداد زیادی از نسخه‌های نهج‌البلاغه را گردآوری کرده‌ام و البته بیشتر بر تاریخ نهج‌البلاغه تمرکز دارم اما در این جلسه تمرکز ما بر اهمیت کار روی نسخه‌های خطی به‌ویژه نهج‌البلاغه و همچنین آشنایی اجمالی با چند اصطلاح نسخه‌شناسی است. در جلسه دوم نیز درباره کارایی نسخه‌های خطی در مطالعات نسخه‌های نهج‌البلاغه صحبت می‌کنیم.
اهمیت نسخه‌های خطی
نسخه خطی یا اصطلاحاً دستنویس، عبارت از دستنوشته‌ای است که ساختار آن ظاهر کتاب را داشته باشد و در زمان آن محدودیتی وجود ندارد اما امروزه برای نسخه‌هایی به کار می‌رود که پیش از شکل‌گیری صنعت چاپ به وجود آمده است. نسخه‌شناسی هم دانشی است که به شکل ظاهری همانند خط، آرایه، تصحیح‌ها و … می‌پردازد. نسخه خطی در مطالعات اسلامی، با اهمیت است و بیشترین اهمیت آن هم در تصحیح نسخ قدیمی است اما در بسیاری از موارد دیگر نیز می‌توانیم از نسخه‌ها استفاده کنیم که از جمله آنها تحقیقات درباره متون کهن همانند «مصباح‌الشریعه» است.
نکته دیگری که باید دانست اختلاف در نسخه‌های نهج‌البلاغه است؛ برای مثال تعداد خطبه‌هایِ نهج‌البلاغهِ گردآوری شده توسط محمد عبده ۲۳۶ خطبه و در نسخه شرح شده توسط علامه جعفری ۲۴۰ است. حال این سؤال برای ما پیش می‌آید که علت این وضعیت چیست یا در مورد کلمات قصار نیز شاهد کم و زیاد بودن آنها در نسخه‌های مختلف هستیم. مسئله دیگر اختلاف در ترتیب خطبه‌ها است و ترتیب نسخه عبده یا فیضالاسلام متفاوت هستند لذا یک جدول از اختلافات نسخ خطی طراحی شده تا این اختلافات در نسخه‌های گوناگون مشخص باشد.
سؤال این است که این اختلافات از کجا آمده و آیا حکمت‌های نهج‌البلاغه در چاپ‌های گوناگون کم و زیاد دارد؟ این موضوع نشان می‌دهد که بررسی نسخه‌ها مهم است. علاوه بر اختلافات ظاهری که اشاره شد در متن‌ها هم تفاوت‌هایی را بین نسخه‌های گوناگون مشاهده می‌کنیم؛ مثلا بین نهج‌البلاغه گردآوری شده توسط محمد عبده و صبحی صالح با دیگران تفاوت‌هایی وجود دارد و حتی گاهی معنای کلمات متفاوت می‌شود. در خیلی از این موارد، مشکل نه از مصحح بلکه از خود نسخه‌های خطی بوده است.
برخی اختلافات از این باب است که عبارتی در یک چاپ وجود دارد اما در یک چاپ دیگر موجود نیست مثلاً در خطبه ۱۳۲ نهج‌البلاغه چاپ صبحی صالح، عبارتی وجود دارد که آن عبارت در چاپ فیضالاسلام وجود ندارد. ابن ابی‌الحدید نیز یک نسخه کامل از نهج‌البلاغه داشت و چون کامل‌ترین بوده مواردی در آن وجود دارد که در برخی از نسخه‌های دیگر وجود ندارد. حال سؤال این است که آیا حکمت‌هایی که ابن ابی‌الحدید آورده و در نسخه‌های دیگر و حتی برخی نسخه‌های کهن نیستند آیا جزیی از نهج‌البلاغه بوده یا خیر و آیا ابن ابی الحدید نسخه سید رضی را دیده است یا خیر؟
تفاوت در نسخه‌های نهج‌البلاغه
در نامه ۵۳ نهج‌البلاغه که خطاب به مالک اشتر است در چاپ شیخ عبده عبارتی با عنوان «وَلَيْسَ يَخْرُجُ الْوَالِي مِنْ حَقِيقَةِ مَا أَلْزَمَهُ اللهُ مِنْ ذَلِکَ إِلاَّ بِالاِهْتِمَامِ وَالاِسْتِعَانَةِ بِاللهِ، وَتَوْطِينِ نَفْسِهِ عَلَى لُزُومِ الْحَقِّ، وَالصَّبْرِ عَلَيْهِ فِيمَا خَفَّ عَلَيْهِ أَوْ ثَقُلَ» وجود دارد که این مورد در نسخه‌های دیگر موجود نیست لذا برای یک نسخه شناس مهم است که بررسی کند علت این موضوع چیست و از سوی دیگر چرا مثلاً کسی همانند سیدرضی، چنین عبارتی را در کتاب خود نیاورده است. همچنین در برخی از نسخه‌های نهج‌البلاغه عبارت «لکِن اَعینونی بِوَرَعٍ وَ اجتِهادٍ وَ عِفَّةٍ وَ سُدادٍ» آمده و در برخی نیامده یا در برخی از نسخه‌ها بخشی از این جمله نیامده است. با چنین نکاتی، اختلاف نسخه‌ها برای ما واضح می‌شود.
اگر بخواهم آماری از نسخه‌های نهج‌البلاغه ارائه دهم باید بگویم که طبق آماری که بنده در آورده‌ام ۴۲۰ نسخه از نهج‌البلاغه معرفی شده است. نسخه‌های شیعی آن واقعاً منحصر به فرد است و ما حدود ۹۵ نسخه پیش از قرن دهم از نهج البلاغه داریم که فقط دو نسخه از آنها مربوط به قرن هفتم است و در قرن ششم پانزده نسخه وجود دارد. از قرن پنجم حدود پنج تا شش مورد داریم. نکته دیگر اینکه کتابخانه‌ها برای اینکه لیست نسخه‌های خود اعلام کنند فهرست نسخه‌ها را دارند که در آنجا نسخه‌ها معرفی نیز شده‌اند. معمولا آغاز و انجام نسخه، کاتب، تاریخ کتابت، برخی ویژگی‌های نسخه، نوع خط و … در آن ذکر می‌شود. همچنین در کتابخانه‌ها «فنخا» یا فهرست نسخه‌های خطی ایران وجود دارد و با مراجعه به آن می‌توانید بفهمید که در ایران از یک کتاب، چه نسخه‌هایی وجود دارد.
دلایل اختلاف نسخه‌های نهج‌البلاغه
اگر بخواهیم نهج‌البلاغه را به شکل تاریخی ببینیم دقیق‌ترین و بهترین منابع ما همین نسخه‌های خطی هستند اما اینکه چطور می‌شود از این نسخه‌ها برای نوشتن تاریخ نهج‌البلاغه استفاده کرد نیازمند بحثی مفصل است. نسخه‌ها به ما نشان می‌دهد که از همان سال ۴۰۰ که سیدرضی، نهج‌البلاغه را گردآوری کرد تا سال ۴۰۶ که از دنیا رفت تغییراتی در آن داده است.
درباره دلایل اختلاف نسخه‌های نهج‌البلاغه هم باید گفت که آن زمان صنعت چاپ نبوده و با جوهر و زیر چراغ نوشته شده‌اند و طبیعتاً ممکن است که خطاهای انسانی رخ داده یا برخی از اوراق گم شود. همچنین برخی اعمال نظرها رخ داده است. گاهی نیز ممکن است که برخی از اشتباهات به صورت عمدی انجام شده باشد و مثلاً اگر کسی از یک موضوع بر اساس گرایشات مذهبی و سیاسی خوشش نیامده، آن را حذف کرده باشد. مجموع این عوامل، دست به دست هم داده تا شاهد این اختلافات در نسخه‌های نهج‌البلاغه باشیم.
درباره چاپ‌های نهج‌البلاغه هم باید گفت که اینکه نهج‌البلاغه برای اولین بار در چه زمانی چاپ شد را دقیق نمی‌دانیم اما برخی معتقدند اولین بار در هند توسط سید جمال الدین اسدآبادی چاپ شده است. برخی چاپ سنگی‌‌ها هم وجود دارد که یک کاتب از اول تا آخر با قلم خاصی آن متن را می‌نوشت سپس در دستگاهی می‌گذاشتند و آن را چاپ می‌کردند و چون یک سنگ باعث چاپ اثر می‌شد به چاپ سنگی معروف بود و البته تعداد زیادی را هم نمی‌توانستند به این روش چاپ کنند.
خدمات محمد عبده و صبحی صالح به نهج‌البلاغه
اولین چاپ سنگی نهج‌البلاغه مربوط به سال ۱۲۶۷ است که در تبریز چاپ شده است. چاپ سنگی دیگر مربوط به ۱۳۰۲ در تهران است. همینطور در سال ۱۳۵۵ قمری یک چاپ سنگی وجود دارد. چاپ سنگی دیگر مربوط به ۱۲۸۸ است که البته ترجمه هم دارد. در کشورهای دیگر هم چاپ‌های سنگی از نهج‌البلاغه وجود داشته است. مهم‌ترین چاپ که به خط مناسب و خوش نویس منتشر شده است مربوط به مرحوم فیض الاسلام است که نهج‌البلاغه را براساس نسخه‌های خطی تهیه کرده و ترجمه و شرح مختصری از آن ارائه داده است.
اما نهج‌البلاغه با شیخ محمد عبده و بعد از ایشان با صبحی صالح معروف شد و واقعاً باید قدردان آنها باشیم که نهج‌البلاغه را احیا کردند و از این طریق در بسیاری از کشورها نفوذ کرده است. نهج‌البلاغه شیخ عبده، توسط چند تن از محققان و پژوهشگران عرب تصحیح شد. چاپ صبحی صالح هم چاپی ارزشمند است. البته وی نگفته که چاپ وی بر اساس چه نسخه‌ای است اما چون بسیار شکیل بود و به شکل زیبایی ارائه شد بسیار هم مقبول شد.
در گذشته وقتی مؤلفی خواسته کتابی بنویسد هنگامی‌که کار نگارش تمام می‌شده معمولاً با عبارتی همانند یک دعا آن را به پایان می‌رسانده است. سید رضی هم این کار را کرده است. البته وی در آخرین کلام ذکر کرده که آخرِ سه بخش نهج‌البلاغه همانند خطبه‌ها و کلمات قصار و نامه‌ها، چند کاغذ سفید می‌گذارم که اگر بعداً خواستم چیزی اضافه کنم مقدور باشد و خود همین سخن، یکی از دلایل اختلاف در نسخه‌های نهج‌البلاغه است.