چرا فکر میکنیم در دین، غم بر شادی اولویت دارد؟
نگاهی به کتاب « نظریه ای در باب دین و شادی» نوشته حسن محدّثی گیلوایی و الهام قربانی ساوجی
متن زیر مروری است بر کتاب « نظریه ای در باب دین و شادی؛ دین تاریخی و مهار دوگانه شادی» نوشته حسن محدّثی گیلوایی و الهام قربانی ساوجی که در پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ می خوانید:
دکتر حسن محدّثی، نویسنده کتاب، گرایش های دینی در ایران امروزین را در سه گرایش کلان دسته بندی میکند:
۱. گرایش محافظت گرایی دینی
۲. گرایش ترمیم گرایی دینی
۳. گرایش بازسازی گرایی دینی
در گزارشِ حاضر، ابتدا فشرده ای از ویژگی های این گرایش ها را -که از متن کتاب استخراج شده- اشاره وار میآوریم.
گرایش محافظت گرایی دینی
بخش اعظمی از کتاب «دین و شادی» را نقد جامعه شناختی گرایش محافظت گرایانه در چهاردهه اخیر کشورمان شکل میدهد ونویسنده می کوشد تا نشان دهد که چیرگی و تسلط یک نوع خوانش واحد از دین و تنگ نمودن عرصه و ندادن مجال به سایر خوانش ها چگونه توانسته است پرنده خوش آواز و رنگارنگ شادی را از این دیار کوچ دهد و جامعه ای غالباً غم زده و اندوه گرا برجای بگذارد. تمرکز عمده مؤلف کتاب بر نتایج عملکرد این گرایش در مقوله شادی و نشاط اجتماعی پس از انقلاب اسلامی استوار است:
□ عقل نقش مهمّی ندارد و صرفاً خادم دین است.
□ بیشتر به میراث مَدرسی رجوع می کند تا قرآن.
□ پاس داری از دین را برعهده ی سازمان روحانیت می داند.
□ انسان را ذاتاً پاک و دین دار می داند و در عین حال مستعد انحراف .
□ وظیفه مومنان و دولت دینی، حفاظت از ایمان مردم است.
□ بی اعتقادی به تغییر دین و سازگاری با جهان مدرن.
□ اعتقاد به قرائت واحد و رسمی از دین.
□کنترل و تهذیب اخلاقی با معیار های سنّتی.
□ نظارت بر شیوه ی زندگی خصوصی مردم.
□ حمله به سنّت روشنفکری مدرن.
□ یکسان سازی شیوه فکر افراد.
□ ترویج شیوه خاص از هنجار های ظاهری (پوشش، رنگ..)
□ پدرسالاری سیاسی و روحانی در نهاد های مختلف.
□ تقبیح اندیشۀ ناسیونالیسم مدرن.
□ سلطۀ ایدئولوژیک بر رسانه ها و آموزش عمومی.
□ احیای فرهنگ دینی سنّتی و مبارزه با مظاهر تجدّد غرب.
در ادامه به ترویج فرهنگ غم و سوگواری توسط این گرایش اشاره دارد و در انتها این گونه نتیجه میگیرد که وقتی حکومت با اقتضائات عادی زندگیِ انسانی در می افتد، واکنشهایی را در مردم برمی انگیزد و مقاومت آشکار وپنهان مردم را در پی دارد که منجر به از دست رفتن اعتبار حکومت دینی و چه بسا اعتبار دین نزد مردم میشود.
گرایش ترمیم گرایی دینی
نویسنده میگوید که گرایش ترمیم گرایی دینی در مبانی دینی با گرایش محافظت گرایانه مشترک است و سپس به ویژگیهای ترمیم گرایان می پردازد:
□ در این گرایش، عقل عملی فعّال است و دین را با شرایط متغیّر اجتماعی سازگار میخواهد.
□ تاکید برتقسیم احکام به اولیه و ثانویه (احکام اولیه را تغییرناپذیرواحکام ثانویه را تغییر پذیر میداند؟)
□ در احکام ثانویه به اجتهاد درون دینی، استنباط های تازه و کارآمدی دین با مقتضیات زمان نظر دارد.
□ مواجهه سطحی با مدرنیته (برخی عناصر مدرن را می پذیرند) و به اعتقاد نویسنده ترکیب های متضادّی مانند دموکراسی اسالمی و … میسازند.
□ در انسان شناسی شباهت زیادی با محافظت گرایان دارند (انسان ها فطرتاً دین دارند ولی…)
□ می کوشد تا تجدّد را اسلامی کرده و در چهارچوب آموزه های دینی درآورد.
□ همانند بازسازی گرایان به آزادی و انتخاب معتقدند ولی انتخابی که منجربه خیر شود و نه گمراهی.
□ مهّمترین مسأله متفکر دینی را اسلامی و مقتضیات زمان می داند.
□ از سازگاری درونی و بیرونی عقل و وحی دفاع می کند و عقل خود بنیاد را به مثابه مبنا نمیپذیرد.
□ شادی را به صورت نسبی میپذیرند. نه نگاهی منفی به شادی دارند و نه نگاهی کامالً مثبت، بلکه دیدگاهی مشروط (مطابق شرع وعرف) دارد.
□ شادی را امری ضروری میداند؛ به شرط همخوانی با شوونات اسالمی و با قیودی مبهم هم چون لهوی نبودن.
□ ترمیم گرایان در مقایسه با محافظت گرایان، فقط در مقاطع محدودی در مناصب کلیدی نقش داشتند.
گرایش بازسازی گرایی دینی
□ خواهان سازگاری دین وعقل است و می کوشد تصویری عقالنی از دین، حکومت وآزادی ارایه دهد.
□ احکام را دو نوع می داند: بیشتر متغیر و معدودی غیرمتغیر و ابدی.
□ انتقاد جدّی به فقه دارد( فقه اسلامی دچار تأخر است و باید اجتهاد کند).
□ تفکّر دین سنّتی را در حل مسایل روز ناتوان می داند
□ خواهان تجدید بنای اساسی اسلامی است.
□ تغییرات مورد نظرترمیم گرایان را کافی نمی داند.
□ معتقد به گذار از سنّت به مدرنیته هستند.
□ مبانی مدرنیته را می پذیرند؛ اما برخی به نحو انتقادی و برخی به نحو غیرانتقادی.
□ اغلب فقه را برای رویارویی با ضرورت های جدید زندگی ناتوان می دانند و خواهان تجدید نظرند.
□ دین باید بر اساس بنیان های فرا زمینه ای اش بازسازی شود تا با جامعه مدرن زیست کند.
□ ثابتات دین را حداقلی تعریف می کند.
□ حقوق بشر، دموکراسی وآزادی را آرمان هایی مترقی می داند.
□ با تفکّر دینی سنّتی به مبارزه برخاسته اند و اصلاح دینی را در اولویت قرار داده اند.
□ معتقدند که میتوان آموزه های دینی را روز آمد کرد و قرائتی جدید از دین ارایه داد که با زندگی امروز در تضاد نباشد.
□ شادی را امری ضروری میداند و برخالف محافظت گرایان و ترمیم گرایان، بر شادی و به ویژه رفتار جمعی شادمانه تاکید دارد.
□ برخالف محافظت گرایان، شادی را فقط از درون چهار چوب های دینی بیرون نمی آورند و آن را در منابع مستقل دیگر نیز میجویند.
□ بازسازی گرایان از نظر مشارکت در تاریخ جمهوری اسلامی، کم ترین سهم را داشته اند.
در کل بازسازی گرایی دینی برابر است با پذیرش تجدید نظر در تفکّر سنّتی و شکستن قالب های قدیمی دین و ارایه طرحی نو در چارچوب های جدید به طوری که محتوای دین محفوظ بماند.