کاری که آیت الله طالقانی ۴۰ سال برایش تلاش کرد
تأثیر تفسیر «پرتوی از قرآن» در جوامع علمی و فرهنگی
به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، تفسیر «پرتوی از قرآن» که طی قریب به ۴۰ سال تألیف شده است، در ۶ مجلد و شامل تفسیر برخی سوره‌های نخست قرآن کریم و تمامی سوره‌های جزء سی می‌باشد. در جلد اول سوره حمد تا آیه ۱۴۴ سوره بقره، در جلد دوم بقیه سوره بقره، در جلد سوم سوره آل عمران، در جلد چهارم جزء سی‌ام از ابتدا تا آخر سوره الطارق، در جلد پنجم بخش پایانی جزء سی‌ام و در آخرین جلد یعنی جلد ششم ۲۲ آیه نخست سوره نساء تفسیر شده است.
تاریخچه تألیف
روند شکل‌گیری تفسیر پرتوی از قرآن به لحاظ دوران پرفراز و نشیب مؤلف و زندگی سیاسی و اجتماعی ایشان، بسیار جالب توجه می‌باشد. آیت‌اللّه سید محمود طالقانی در سال ۱۳۱۸ش پس از فراغت از تحصیل از قم به تهران آمدند. فضای سیاسی و فکری آن دوران و گرایش‌های جوانان به مکاتیب الحادی، آیت‌اللّه طالقانی را بر آن داشت که تمام کوشش خود را معطوف به ابلاغ پیام قرآن به جوانان و روشنفکران کرد. به همین جهت از همان سال، شروع به تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه کردند. پس از شهریور سال ۱۳۲۰ش، فضای سیاسی به گونه‌ای متحول شد و امکان گسترش دروس تفسیر ایشان به میان دانشجویان، استادان دانشگاه و بعدها انجمن‌های اسلامی تازه تأسیسی چون انجمن اسلامی مهندسان، پزشکان، دانشجویان و معلمان فراهم آمد.
شکل‌گیری این جلسات از منزل ایشان بود. سپس درس‌های تفسیر قرآن در شب‌های جمعه در مسجد منشور سلطان و از سال ۱۳۲۷ش در مسجد هدایت تا زمان دستگیری ایشان، ادامه یافت. با بازداشت ایشان در خرداد ۱۳۴۲ش، این درس‌ها تعطیل شد اما آن مرحوم در دوران زندان، آنچه از تفسیر قرآن در ذهن داشته‌اند را نوشته‌اند که با انتقال این یادداشت‌ها به بیرون از زندان، جلد اول تفسیر پرتوی از قرآن در آبان ۱۳۴۲ش، منتشر شد. همزمان با یادداشت‌های ایشان، برخی از مستمعین درس‌های ایشان در مسجد هدایت که در بازداشت به سر می‌بردند، پیشنهاد ادامه آن مباحث را دادند که مورد قبول قرار گرفت و مقرر شد هر هفته سه یا چهار جلسه صبح‌ها تشکیل شود. در این کلاس‌ها پس از بیانات استاد، نظرات ایشان توسط حاضران مورد بحث و بررسی قرار می‌گرفت.
مطالب جلسات پس از نگارش اولیه و بازبینی استاد، به مرور برای چاپ به بیرون از زندان فرستاده می‌شد. اما مباحث زندان ادامه جلسات مسجد هدایت نبود؛ تفسیر از جزء ۳۰ قرآن که از آغاز وحی است، شروع شده بود. این تغییر نیز بر اساس بینش استاد در جزء سی‌ام بود. ایشان معتقد بودند این بخش از قرآن، که جو خاص آن زمان را نشان داده، کلید فهم قرآن می‌باشد. این تفسیر در ۲ جلد تهیه و به پایان رسیده است. پس از اتمام این جزء، تفسیر جزء دوم قرآن شروع شد و تا پایان سوره بقره ادامه یافت (این تفسیر در سال ۱۳۴۸ش به چاپ رسید).
با آزادی ایشان از زندان در سال ۱۳۴۶ش، درس تفسیر در مسجد هدایت ادامه یافت. با محاصره منزل ایشان در طول ماه مبارک رمضان در سال ۱۳۵۰ش و تبعید ایشان به زابل، دوباره درس تفسیر متوقف شد تا اینکه در اردیبهشت ۱۳۵۴ش، ایشان به تهران باز می‌گردند. با دستگیری مجدد ایشان، عملاً این امکان از بین رفت و با توجه به یادداشت‌های ایشان که به یکی از شاگردانش سپرده بودند، مجموعه‌ای قریب به ۱۶۰ صفحه توسط شرکت سهامی انتشار به چاپ رسید.
با آزادی ایشان از زندان، قسمت‌های چاپ شده خدمت ایشان ارائه می‌شود و آن مرحوم ضمن بازبینی، پیشنهاد می‌کنند که نام کتاب درس‌هایی از پرتوی از قرآن، باشد. با چاپ ۳۰۰ صفحه از این تفسیر، ایشان دار فانی را وداع می‌کنند. یادداشت‌های ایشان و مطالبی که در زندان القا فرموده بودند، به مرور به چاپ رسید؛ بنابراین تلفیق این دو مجموعه با نظر گردآورنده انجام شده است.
مطالبی که ایشان چه به‌صورت شفاهی و چه در شکل یادداشت به یادگار گذارده‌اند، با اتکا به حافظه خودشان بوده است و طبیعی است که برخی مطالب نیازمند مراجعه به منابع می‌باشد.
روش تفسیری
آیت‌اللّه طالقانی در مقدمه کتاب نوشته‌اند: «من خودم را مفسر نمی‌دانم و پرتوی از قرآن که به ذهن من تابیده است را به کاغذ منتقل می‌کنم»؛ این سخن که نقد حال مؤلف می‌باشد، به منزله قانونچه کتاب است که بر سراسر تفسیر سایه افکنده است. شرایط تألیف کتاب به گونه‌ای بود که مؤلف به روش خاصی از تفسیر گرایش یابد، روشی که شاید در صورت تغییر شرایط، انتخاب نخست ایشان نبود. در مجموع مطالبی پیرامون این تفسیر از جهت درونی و ساختاری و همچنین از نگاه بیرونی و تاثیرش در جامعه فکری و فرهنگی گفته شده است:
- متن محوری: ایشان از الفاظ قرآن برای تفسیر استفاده می‌کردند و معتقد بودند که این الفاظ بار مفهومی خاصی دارد که هیچ کلمه‌ای نمی‌تواند این مفهوم را برساند. به حدی که حتی ایشان برای آهنگ و الفاظ قرآن هم توجهی خاص داشتند و معتقد بودند اگر حرکت و تشدید و آهنگ یک کلمه جابه‌جا شود، مفهوم را نمی‌رساند. خود قرآن و ساختار و جمله‌بندی خود قرآن نیز از مؤلفه‌های تفسیری می‌باشد. ایشان حتی معتقد بودند که در سوره بقره و آل عمران آیه آخر سوره بقره با آیه اول آل عمران با هم ارتباط دارد.
- آیا تفسیر ایشان علمی است؟ این سئوال از جنجالی‌ترین مباحث تفسیر پرتوی از قرآن است. برخی صریحاً این تفسیر را تفسیری علمی می‌دانند و تمام اشکالات این روش را بر تفسیر پرتوی از قرآن روا می‌دانند. اما باید به چند نکته توجه داشت: نخست آنکه بحث علم و دین، جدی‌ترین مسئله دانشمندان و متفکران مذهبی در دوران پیش از انقلاب اسلامی بود و به جرات در کنار مارکسیسم و اعتقادات الحادی، بیشترین توان علمی متفکران و رجال سیاسی را به خود معطوف کرده بود و طبیعی بود که مرحوم آیت‌اللّه طالقانی با نگاه خاصی که به قشر دانشجو داشتند، نمی‌بایست از این امر غفلت نمایند.دوم اینکه تاریخچه تدوین تفسیر بخصوص در دوران بازداشت ایشان و حضور برخی از رجال فکری آن دوران که به دین و بالطبع قرآن کریم، نگاهی علمی داشتند، در زندان و حضور این افراد در مباحث تفسیری ایشان، ایشان را به نوعی با تفکر تفسیر علمی مواجه کرده بود. این امر سبب شده است که در لابلای تفسیر رد پای این نوع نگرش مشاهده شود. اما دیدگاه ایشان در رابطه با دین بسیار روشن است. ایشان علم را مانند چراغی می‌دانستند که راه محقق را روشن می‌کند. علم به خودی خود حقیقت مطلق نیست اما عالم دنبال حقیقت است، به آنچه که می‌رسد چراغی است که راه را برای دیگران روشن می‌کند. اگر این چراغ را به حقایق مطلق که آیات قرآن است بتابانیم مفهوم آن حقیقت قرآنی را بهتر درک می‌کنیم.ایشان کتاب پیدایش و مرگ خورشید را از ژرژ گامف با دقت مطالعه کردند و بعد از اینکه کتاب را خواندند گفتند سراجا وهاجا در قرآن برای خورشید به کار رفته است. مفسران گفتند چراغی که نور می‌پراکند و آیت‌اللّه طالقانی با خواندن این کتاب گفتند ساختار خورشید را جز سراج نمی‌تواند بیان کند وهج یعنی پراکندن نور و حرارت از جایی به جای دیگر و سراج هم زمانی می‌گویند که نور از خود چراغ باشد اما اگر از جای دیگر باشد مشکاه می‌گویند اگر به شکل غیرمستقیم نور گرفته شود مصباح می‌گویند. ایشان معتقد بودند در قرآن کلمه مترادف نیامده است و هر کلمه‌ای در معنای خود آمده است. وهاج ساختار خورشید را نشان می‌دهد که نور را به شدت پرتاب می‌کند.
- تناسب آیات و سوره‌ها: ایشان معتقد بودند تنظیم آیات را خود پیغمبر(ص) انجام داده‌اند، چون تنظیم آیات هم روی حساب خاصی و به عبارتی یک معجزه بوده است و به بزرگی و کوچکی و ترتیب نزول آیات ارتباطی ندارد.
منابع مؤلف در تفسیر
هر چند بخشی از تفسیر نتیجه درس‌های ایشان در شرایط محدودی می‌باشد، اما به شهادت متن تفسیر و گزارش‌های حاضران در کلاس‌های ایشان برخی منابع مورد توجه قرار گرفته است (البته جلد اول که خودشان در سلول انفرادی نگاشته‌اند، بدون مراجعه به هیچ کتابی بوده است. در همانجا متذکر می‌شوند که من همانند مرده‌ای در قبر هستم و هیچ منبعی ندارم).
- مفاتیح الغیب ملاصدرای شیرازی و تفسیر مجمع البیان در دسترس ایشان بود.
- تفسیر شیخ محمد عبده با عنوان المنار. به لحاظ عشق و علاقه آیت‌اللّه طالقانی به سید جمال‌الدین اسد آبادی (که شیخ محمد عبده تحت تاثیر مستقیم وی بوده است) عنایتی به این تفسیر داشته‌اند.
- تفسیر سید احمد خان هندی. این تفسیر شاخص‌ترین تفسیر علمی قرآن کریم در افراطی‌ترین نوع خود می‌باشد به حدی که تمام معجزات پیامبران را توجیه علمیکرده است. شرایط اجتماعی که در ابتدای مقاله بدان اشاره شد، اهمیت این تفسیر را در مراجعه روشن می‌سازد.
- تفسیر جواهر طنطاوی مصری که به نوعی علمدار تفسیر علمی قرآن می‌باشد.
- تفسیر المیزان نیز مورد توجه ایشان بودند و بخش‌هایی از آن در کلاس‌ها خوانده و بعضاً مورد نقد و تحلیل قرار می‌گرفت.
تأثیر تفسیر در جوامع علمی و فرهنگی
تفسیر پرتوی از قرآن آیات را به گونه‌ای تفسیر می‌کند که نازل شده است و راهنمای مردمی است که به دنبال فعالیت اجتماعی هستند که عقیده و اندیشه آنها زنده باشد و اگر کسی این تفسیر را می‌خواند، تحت تاثیر قرار می‌گرفت. روشنفکران مذهبی در دهه‌های ۳۰ تا ۵۰ از این تفسیر و شخص آیت‌اللّه طالقانی بیش از همه تأثیر پذیرفتند و بعد از خواندن این تفسیر وارد میدان مبارزه شده‌اند و در واقع ایشان افراد را به حرکت اجتماعی وامی‌داشت.
از اینجا داستان سیاسی بودن تفسیر پرتوی از قرآن شکل گرفت و برخی به شدت آن را تفسیری سیاسی از قرآن و اسلام می‌دانند. البته اشتباهی که در اینجا پدید آمده است، اختلاط مباحث روز و سیاسی تلقی کردن کتاب است. طبیعی بود که در جو ملتهب دوران انقلاب، سیاست و سیاست زدگی، حرف اول را در تمام حرکت‌ها حتی فعالیت‌های فرهنگی و دینی بزند اما با این‌حال، مجامع علمی از این تفسیر غافل نبودند. نقل شده است آیت‌اللّه مصطفی خمینی از جمله مآخذی که برای تألیف تفسیر خود انتخاب کرده بودند، تفسیر پرتوی از قرآن بود و این امر نیز به اشاره والد معظم‌له و تائید ایشان بود.
ترجمه پرتوی از قرآن
ترجمه تفسیر پرتوی از قرآن در سال ۱۳۶۷ش به اهتمام محمد مهدی جعفری و به قلم دکتر ترجمان آغاز گردید، که گویا فقط ترجمه جلد نخست آن به اتمام رسیده است.
درباره روند تاریخی تألیف تفسیر پرتوی از قرآن از مصاحبه‌ها و مقالات شاگردان ایشان به‌ویژه دکتر سید محمد مهدی جعفری استفاده شده است.