در نظام اسلامی هر شغلی مهم است
مبلغ/ حشمت‌الله قنبری در شرح بخش‌هایی از نهج‌البلاغه با بیان اینکه از مجموع هدایت‌های حضرت علی(ع) چنین برداشت می‌شود که در مناصب حکومتی در نظام اسلامی شغل غیرمهم وجود ندارد، گفت: امام متقیان(ع) وقتی که به امر منشیان و دفترداران یا کاتبان می‌رسد می‌گوید که بهترین‌ها و شایسته‌ترین‌ها را انتخاب کن؛ چون مسئولیت دفتر و کار دبیرخانه‌ای بسیار مهم و اساسی است.
به گزارش «مبلغ» به نقل از ایکنا، حشمت‌الله قنبری، پژوهشگر تاریخ اسلام، در برنامه تلویزیونی «هدی»، که از شبکه قرآن و معارف سیما پخش شد، به شرح بخش‌هایی دیگر از نهج‌البلاغه پرداخت.
در ادامه صحبت‌های قنبری را می‌خوانید؛
وجود مبارک امیرالمؤمنین(ع) پس از پرداختن به امر خراج و مالیات و تعیین حدود آن، مالک اشتر را به شیوه‌های رفتاری و مدیریت در حوزه‌های محرمانه و فعالیت‌های دبیرخانگی دلالت می‌کنند و از ایشان می‌خواهند که از مذاکرات و گفت‌وگوها و تفاهم‌نامه‌ها صیانت کنند. حضرت(ع) چنین مرقوم فرمودند که ای مالک، پس از اینکه تمشیت امور درآمدی کشور و برنامه‌های عمرانی قلمرو تو صورت گرفت، باید به وضعیت دبیرخانه و دبیران و اهالی دفتر خودت اهتمام داشته باشی. اینها را خوب زیر نظر داشته باش و کارهای دفتری را نیز به بهترین آدم‌ها و شایسته‌ترین انسان‌ها در میان افراد محول کن.
از مجموع هدایت‌های حضرت(ع) چنین برداشت می‌شود که در مناصب حکومتی در نظام اسلامی شغل غیرمهم وجود ندارد. امام متقیان(ع) وقتی که به امر منشیان و دفترداران یا کاتبان می‌رسد می‌گوید بهترین‌ها و شایسته‌ترین‌ها را انتخاب کن؛ چون مسئولیت دفتر و کار دبیرخانه‌ای بسیار مهم و اساسی است و نوعاً هم این‌طور است که دفترداران و منشیان و نیروهای سطوح میانی دفاتر مقامات برای خود شأن بزرگی قائل هستند و به میزان تقرب آنها به مقام عالی دستگاه، حرف‌های آنها کارکرد ویژه‌ای پیدا می‌کند.
وقتی سر جمع رفتار را نگاه می‌کنید می‌بینید مسئولان دفاتر و رتبه‌های متوسط و حتی پایین دفتری برای خودشان شأن بزرگی قائل هستند. البته کارهای مهمی هم انجام می‌دهند و از عبرت‌های نظام دیوانی ما این است که مقامات رسمی در بسیاری از حوزه‌ها تا حد بسیار زیادی از مسئول دفترهای خود رنگ می‌گیرند، به جای اینکه به آنها رنگ بدهند. البته برخی مسئول دفترها هم به بالادستی خود فخامت می‌دهند اما مهم عبرت‌هاست؛ مثلاً در کشور ما به حکم قانون اساسی، دولت یعنی ترکیبی از وزرا که هر یک از اینها به موجب قانون، مستقیم یا با واسطه در قبال دستگاه‌های نظارتی و رئیس جمهور مسئولیت دارند و در عین حال اختیارات هم دارند. اما دفترداران انحصاراً در مقابل مقام مافوقشان مسئولیت دارند.
آنچه در خیلی از شقوق و سطوح مایه نگرانی است اینکه تأثیر نفوذ خیلی از مسئولان دفاتر گاهی از خود رئیس هم بیشتر است؛ آنچنان که حتی برخی از آدم‌های رسمی که مسئولیت قانونی دارند به این نتیجه می‌رسند که تا دَم رئیس دفتر را نبینند امورشان نمی‌گذرد. او از این بسط ید برخوردار می‌شود و بعد به جایگاهی برای خودش می‌رسد که اصلاً مقام بالادست حق ندارد بدون نظر او کاری بکند. کسی که کارش تسهیل‌سازی بین اجزای این سیستم است و باید حضور او یک حضور انسجام‌آفرین باشد به یک مشکل تبدیل می‌شود، تا جایی که یک شخصیت برجسته ملی به خاطر نوع عملکرد یک مسئول دفتر به کارش نرسیده است.
نتایج بسط ید اشتباه رئیس دفتر
گاهی اوقات حتی شرایط بدتر بوده و به قدری مسئول دفتر به اشتباه بسط ید یافته که حفظ حال او به مصالح کشور هم غلبه یافته و مولد فتنه‌هایی شده است. انتخاب مسئول دفتر یک انتخاب استراتژیک برای رئیس دستگاه است. مراد امیرالمومنین(ع) از این کاتبان و دبیران بسیار دقیق‌تر و عمیق‌تر از برداشت ظاهری است که از کلمات داریم. امام(ع) فرمود که نامه‌های سری خودت را که حاوی اسرار پنهانی است در اختیار شخصیت‌هایی قرار بده که به لحاظ مکارم اخلاقی از همه برتر و صالح‌تر باشند.
دبیرخانه یک واحد سازمانی مشخص است و به ثبت گزارشهای عادی و محرمانه می‌پردازد و بر اساس دستورالعملی هم کار می‌کند و ویترین دستگاه است و اگر افرادش کج‌خلق باشند سیستم زیر سؤال می‌رود؛ چون مردم رئیس را نمی‌بینند؛ بنابراین حتماً باید در این زمینه دقت شود اما نکته مهم این است که علی‌رغم اینکه آنها برای پذیرش مسئولیت باید از مجموعه‌ای از صلاحیت‌ها مانند وفاداری، حسن سلوک و… برخوردار باشند اما بیان امیرالمؤمنین(ع) از عالی‌ترین صلاحیت‌های اخلاقی در عبارت‌های بعدی امام متقیان(ع)، عمق ویژه‌ای پیدا می‌کند و مشخص است که مراد امام(ع) از فعالیت‌های دبیرخانه‌ای معنایی وسیع‌تر و عمیق‌تری دارد.
دبیران در نگاه امام(ع) چه جایگاهی دارند؟
امام(ع) به سراغ شخصیت‌هایی رفته که به طور مستقیم، یا دور یا نزدیک، استراتژی‌های اصلی را تنظیم می‌کنند و در تهیه نقشه‌های جامع اداره کشور نفوذ دارند و هر یک از اینها دبیر نظام دینی هستند و دبیرخانه و دبیر، یک مسئولیت مهم است که مناسبات داخل و بیرون را تنظیم می‌کند؛ از این‌رو مجموعه فعالیت‌های سیاسی، نظامی، امنیتی، فرهنگی و اقتصادی در یک شبکه دبیرخانه‌ای به عنوان مخزن اسرار نظام معنا پیدا می‌کند. اینها باید در اختیار برجسته‌ترین افراد قرار بگیرد که مهم‌ترین خصوصیت‌های اخلاقی را دارند و از عالی‌ترین صلاحیت‌های اخلاقی و اجتماعی و تقوایی برخوردار باشند.
ما در کشورمان ده‌ها شورای عالی داریم که این شوراها مستقیماً تحت نظارت دبیرخانه اداره می‌شوند؛ مانند شورای عالی اقتصاد، شورای عالی اداری، شورای عالی زیست فناوری، ستاد تنظیم بازار، شورای عالی فضای مجازی، شورای عالی اشتغال و… . برخی از موارد این شوراها جنس قانون‌گذاری دارند؛ بنابراین اینها در کنار نهادهای قانون‌گذاری رسمی قانون‌گذاری می‌کنند و در کنار اینها مراجع رسمی باید سکوت و مدارا کنند؛ مانند شورای عالی امنیت ملی که مهم‌ترین تصمیمات را می‌گیرد؛ از این رو مفهوم باطنی این دبیرخانه‌ها با دبیرخانه‌های اداری متفاوت است و امام(ع) دارد به اینها توجه می‌دهد و می‌گوید به میزان اهمیتی که هر یک از این دبیرخانه‌ها دارند باید دبیران شایسته‌ای هم داشته باشند؛ پس امام متقیان(ع) برای آنها حدودی را معین می‌کند که خصوصیاتی را که برای دبیران این دبیرخانه‌ها بیان می‌کند ارائه‌کننده یک نظام الگوست.
رابطه مافوق و مادون در کار
امام(ع) به مالک می‌فرماید که دبیران خاص خودت را از کسانی انتخاب کن که این مقام و منصب اسباب غرور و تکبر در آنها نشود تا متأثر از مستیِ عجبِ ناشی از موقعیت خودشان، جرات کنند در مجامع عمومی علناً با تو مخالفت کنند. برخی مخالفت کردن با امر مافوق را ارزش می‌دانند اما این کار صحیح نیست. شما نمی‌‌توانید از مافوق، مقام و حقوق و امکانات بگیرید و بعد منزلت و احترام اجتماعی را صیانت نکنید. مقام مافوق هم باید رعایت مقام مادون خودش را بکند و عزت او را حفظ کند و امام(ع) در اینجا عکس این رویه را هم تعلیم می‌دهد و می‌گوید مادون هم باید از مواضع حق مافوق تبعیت کند و باید احترام بگذارد. مافوق و مادون برادرانی هستند که وقتی وارد عمل می‌شوند باید حسن اتحاد داشته باشند و ثبات رأی اینها با یکدیگر موجب نشاط و حرکت می‌شود.
امام(ع) فرمود کسی را انتخاب کن که در رساندن مکاتبات و انعکاس صورت جلسات و گرفتن رهنمود دچار غفلت نشود؛ یعنی در هیچ شرایطی حق ندارد اجتهاد خود را در مقابل رأی و رهنمود صاحب دولت مقدم بداند؛ چون غفلت درست می‌کند. پایین‌ترین سطح رهنمودهای امام(ع) این است که دبیران و دفترداران وظیفه دارند بدون کم و زیاد کردن درخواست‌ها و پاسخ‌ها و بدون اعمال آرا و سلایقشان رفتار کنند. در پی غفلت، دشمن جسور شود و یک قدم عقب‌نشینی او را به یک حفره وسیع تبدیل کند که گاهی اوقات قابل پر کردن نیست. سومین ویژگی این است که او در انعقاد قرارداد و مذاکرات، گرفتار سستی و اهمال نشود؛ یعنی رشید و محکم باشد؛ به این معنا که حق ندارد وقتی امر را از تو گرفت غفلت کند.