تفاوت رشوه و ربا و دیدگاه قرآن درباره این موضوع چیست؟
در قرآن كریم صریحاً از اكل مال به باطل نهی و از آن مذمّت شده است؛ از مصادیق روشن اكل مال به باطل رشوه و ربا است كه در آیات و روایاتی چند از آن ها نكوهش به عمل آمده و از گرفتاری های دنیوی و عذاب های اخروی آن ها بحث شده است.
به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، پاسخهای استاد شیخ حسین انصاریان را به پرسشهای مطرح از سوی جوانان میخوانید:
در آغاز مناسب است معنای رشوه و ربا را روشن كرده تا فرق آن دو معلوم شود، آن گاه به تحلیل و بررسی حرمت آن ها از دیدگاه قرآن و سنّت بپردازیم؛ بنابراین بحث را در بخش های زیر پی می گیریم:
بخش اوّل: تعریف رشوه
محقق اردبیلی ره می گوید: رشوه در اصطلاح فقهی، مقدار مالی است كه برای حكم (به حق یا باطل) به قاضی داده می شود.
محقق نراقی(ره) می گوید: رشوه مالی است كه قاضی از یكی از دو طرف دعوی یا از هر دو یا از غیر می گیرد تا علیه طرف دیگر حكم صادر كند.
بخش دوم: تعریف ربا
قطب الدین راوندی(ره) آورده است: ربا در لغت زیادی است و در اصطلاح زیادی بر اصل مال از همان جنس یا مثل آن است، همانند زیادی بر مقدار قرض به خاطر مدّت، یا دادن یك درهم و یك دینار در مقابل دو درهم و دو دینار.
تا این جا معلوم شد كه ربا سود پول یا سود مال در قرض به خاطر مدّت زمانی است كه پول یا مال در اختیار قرض گیرنده است و رشوه مقدار مالی است كه برای حكم كردن، قاضی آن را از یكی از طرفین دعوی یا از هر دو می گیرد تا علیه طرف مقابل حكم صادر كند.
یادآوری دو نكته ضروری است:
1ـ امروزه میان مردم گاهی به جای رشوه از عناوینی همچون هدیه یا انعام یاد می شود؛ روشن است كه تغییر اسم سبب واقعیت رشوه نمی شود.
2ـ گر چه اصل رشوه پرداخت مقداری مال در محكمه به قاضی است، ولی امروزه به پرداخت هر گونه مال حتی به غیر قاضی برای تسریع در راه اندازی، عنوان رشوه اطلاق می شود.
بخش سوم: رشوه از دیدگاه قرآن و روایات
موضوع رشوه در آیین اسلام و جامعة اسلامی به قدری زشت است كه در قرآن كریم و كلمات معصومان علیهم السلام به شدّت با آن برخورد شده است.
در قرآن كریم می خوانیم: اموال یكدیگر را به باطل میان خود نخورید و برای خوردن قسمتی از اموال مردم به گناه، قسمتی از آن را به قضات ندهید، در حالی كه می دانید. در این آیه صریحاً از تبانی میان قاضی و رشوه دهنده برای تصرّف ظالمانة اموال طرف مقابل و به عبارت دیگر: از رشوه دادن و رشوه گرفتن نهی شده است؛ همچنین از آیه به خوبی روشن است: حكمی كه از سوی قاضی بعد از رشوه گرفتن دربارة مال مورد نزاع صادر می شود، بی اعتبار بوده و مال مورد اختلاف بر كسی كه از طریق رشوه حاكم شود، حلال نخواهد بود. امام باقر و امام صادق علیه السّلام فرموده اند: كشیده شدن پای رشوه در میدان صدور حكم، كفر به خدای بزرگ و رسول خدا(ص) است. البته این مسایل تنها در مورد قاضی نیست، بلكه در مورد هر كسی است كه مالی به ناحق برای صدور و انجام هر حكم خلافی بگیرد. اصبغ بن نباته از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل كرده است: هر والی كه رشوه بگیرد، مشرك است.
در حدیثی مشهور از پیامبر اكرم(ص) نقل شده: خداوند رشوه دهنده و رشوه گیرنده را لعنت كرده است. مبارزة با پدیدة شوم رشوه در سیرة معصومان علیهم السّلام به خوبی مشهود است؛ علی علیه السّلام پس از شرح ماجرای برادرش عقیل و آهن تفتیده فرموده است: از این سرگذشت شگفت آورتر داستان كسی است كه [در تاریكی شب] ظرفی سرپوشیده [پر از حلوای خوش طعم و لذیذ] برای ما آورد، ولی این حلوا معجونی بود كه من از آن متنفر شدم. گویا آن را با آب دهان مار یا استفراغش خمیر كرده بودند. گفتم: آیا این حلوا هدیه است یا زكات یا صدقه؟ كه صدقه و زكات بر ما اهل بیت حرام است. گفت: نه این است و نه آن، بلكه هدیه است.
امیرالمؤمنین علیه السّلام برآشفت، آن گاه فرمود: گریه كنندگان در عزایت گریه كنند! آیا از طریق دین خدا وارد شده ای كه مرا فریب دهی؟ آیا دستگاه ادراكت به هم ریخته یا دیوانه شده ای؟ یا هذیان می گویی؟ به خدا قسم! اگر اقلیم های هفت گانه را با آن چه در زیر آسمان ها است، به من دهند كه خداوند را با گرفتن پوست جویی از دهان مورچه ای نافرمانی كنم، هرگز نخواهم كرد. این دنیای شما از برگ جویده ای كه در دهان ملخی باشد، نزد من بی ارزش تر است. علی را با نعمت های فنا پذیر و لذت های نابود شدنی دنیا چه كار؟! .
چون رشوه دادن و رشوه گرفتن سبب پایمال شدن حقوق ضعیفان می شود و یكی از بزرگ ترین موانع اجرای عدالت در جامعه است، اسلام با شدید ترین لحن با آن برخورد كرده است. بدیهی است كه در هر اجتماعی رشوه نفوذ كند، نظم اجتماعی از هم می پاشد و ظلم و فساد و بی عدالتی و تبعیض در آن اجتماع جایگزین اجرای قانون و عدالت می شود؛ بنابراین شایسته است جامعة اسلامی با الهام گرفتن از آیات نورانی قرآن وگفتار و سیرة معصومین(ع)، محیط زندگی خود را از لوث وجود رشوه خواری پاك كرده و از سلامت جامعه حراست و حفاظت كنند.
بخش چهارم: ربا از دیدگاه قرآن و روایات
ربا نیز همانند رشوه یكی از عوامل خانمانسوز و باعث ایجاد فاصلة طبقاتی در جامعه می شود، از این رو دین مبین اسلام به مبارزة جدی با ربا برخاسته و در قرآن كریم و روایات اهل بیت(ع) با شدیدترین لحن از آن یاد شده است؛ با توجه به رعایت اختصار، در این بخش تنها به بیان چند نمونه از آیات و روایات اكتفا می شود:
الف) ربا در قرآن
حرمت ربا در قرآن درمراحل مختلف و لحن های گوناگونان بیان شده است. صریح ترین آیات در این موضوع آیات زیر است: ای كسانی كه ایمان آورده اید، ربا را چند برابر نخورید و از خدا بترسید تا رستگار شوید، از آتشی كه برای كافران آماده شده بپرهیزید.
دو نكته در آیة دوم قابل توجه است:
1ـ رباخواری با روح ایمان سازگاری ندارد و ربا خواران با كافران در آتشی كه در انتظار آنان است سهیمند.
2ـ اصل آتش دوزخ برای كافران است و گناهكاران به همان مقدار كه شباهت و هماهنگی با كافران پیدا می كنند، در آن سهیم می شوند.
ب) ربا در روایات
در روایات متعدّدی از پیامبر اكرم(ص) و امامان(ع)، ربا خواری از زنای با محرم قبیح تر، شمرده شده است؛ از جمله: امام صادق(ع) فرمود: یك درهم ربا نزد خدا بدتر از هفتاد زنای با محرم است. چون كه ربا خوار با عمل خود به مخالفت با حكم خدا قیام می كند، در عالم برزخ و در قیامت، عذاب های سختی در انتظار او است؛ پیامبر اكرم(ص) فرمود: در معراج افرادی را دیدم كه به خاطر بزرگی شكمشان نمی توانستند از جای خود برخیزند. از جبرئیل پرسیدم: این ها چه كسانیند؟ گفت: ربا خواران هستند.
پیامبر(ص) فرمود: خداوند متعال شكم ربا خوار را به مقدار یكه ربا خورده، از آتش جهنّم پر می كند، و چنانچه با مالی كه از طریق ربا به دست آورده، تجارت كند، خداوند هیچ عملی را از او نمی پذیرد و وقتی كه قیراطی از این مال نزد او باقی است، خدا و ملائكه او را لعنت می كنند.
در بیان فلسفة حرمت ربا از حضرت رضا(ع) آمده است: علّت این كه خداوند از رباخواری نهی كرده، این است كه: در ربا اموال به فساد كشیده می شود. وقتی یك درهم با دو درهم معامله شود، بك درهم در مقابل یك درهم قرار می گیرد و درهم دیگر از طریق باطل به دست می آید. ربا و معاملة ربوی در هر صورت، ضرر و نقص برای طرفین معامله است، به همین علّت خداوند آن را ممنوع كرده است.
بخش پنجم:
پس از روشن شدن معنای رشوه و ربا و بیان برخی از آیات و روایاتی كه در این دو موضوع وارد شده، اكنون باید به بررسی این مطلب بپردازیم كه گناه كدام یك سنگین تر است؟ در كتب روایی و اخلاقی گناهان به دو دسته تقسیم شده اند: گناهان صغیره و كبیره.
در تعریف گناه كبیره از امام صادق علیه السّلام روایت شده است: كبائر گناهانی است كه خداوند برای آن ها آتش جهنّم را واجب كرده است.
در چند روایت نیز ربا از گناهان كبیره شمرده شده است؛ ناگفته نماند كه در برخی از روایات كبیره بودن ربا، با قید بعد از بینه آمده؛ این شرط بدین جهت است كه مسلمان پس از دانستن حرمت ربا در اسلام و ارتكاب آن، مرتكب كبیره می شود. بنابراین مطابق نصّ احادیث فراوان، ربا خواری به یقین از گناهان كبیره محسوب می شود، ولی دربارة رشوه چنین صراحتی كه از گناهان كبیره باشد، در دست نیست. امّا همان طور كه در بیان احادیث رشوه گذشت، امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: هر قاضی كه رشوه بگیرد، مشرك است.
در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نیز می خوانیم: شرك به خدای بزرگ از گناهان كبیره است. با كنار هم قرار دادن این دو روایت نتیجه می گیریم كه: رشوه خواری نیز از گناهان كبیره محسوب می شود. به امید این كه جامعة اسلامی شاهد پی آمدهای ناگوار این دو گناه نباشد و همگان از عذاب های اخروی آن مصون بمانیم.