اخلاق محیط زیستی با پشتوانه دین ضمانت اجرایی دارد

حجت‌الاسلام والمسلمین یعقوبعلی برجی، عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص) العالمیه در این نشست با موضوع «مبانی قرآنی اخلاق محیط زیست» به سخنرانی پرداخت که در ادامه گزیده‌ای از سخنان وی را می‌خوانید:

هم در قرآن و هم روایات رهنمودهای بسیار زیادی درباره محیط زیست وجود دارد. بنده بر اساس تکلیف و با استناد به فقه، قرآن و سنت، مشغول این حوزه شده‌ام و یک دانشنامه اسلامی با موضوع اسلام و محیط زیست تدوین کرده‌ایم که چند جلد از آن چاپ شده است. برای مدتی بررسی این موضوع در حوزه علمیه مورد تمسخر واقع می‌شد و هنوز اهمیت این موضوع در حوزه‌ها جا نیفتاده است. وقوع انقلاب صنعتی و افزایش حرص و آز و طمع انسان و دیدگاه‌های منفعت‌گرایانه‌ای که در مکاتب غربی وجود داشت دست به دست هم دادند تا بحران محیط زیست ایجاد شود و این موضوع باعث شد انسان توانمند، بهره‌برداری بی‌رویه از طبیعت را شروع کند و زندگی آیندگان در کره زمین را با مخاطره مواجه کند.

از دهه ۱۹۷۰ میلادی به بعد که بحران‌های محیط زیستی نمایان شد مباحث مربوط به محیط زیست و خصوصاً اخلاق محیط زیست و کشاورزی در کشورهای غربی مورد توجه قرار گرفت و اقداماتی عقلانی و علمی برای حل این بحران و تنظیم باید و نبایدهای تعامل انسان با طبیعت صورت گرفت. اقدامات غربی‌ها به دلیل دیدگاه‌های منفعت‌گرایانه‌ای که وجود داشت برای محدود کردن تخریب محیط زیست نسبتاً بد نبود و شاید از منظر فرهنگی موفق‌تر از ما عمل کردند اما کار آنها بنیادین نبود چراکه دستشان به لحاظ مبانی محکمی که بتوانند بشر را قانع کنند که بر اساس اعتقادات خودشان رفتار درستی با طبیعت داشته باشند خالی بود چون نگاه منفعت‌گرایانه به طبیعت، آن را موجودی بی‌جان می‌داند و هرچند آثاری در زمینه اخلاق محیط زیست تولید شده اما متأسفانه کارهای عینی و عملی به خوبی در این زمینه انجام نشد یا به شکل حداقلی انجام شده است لذا برخی افراد وجود دارند که کمر همت بسته‌اند تا محیط زیست را نابود کنند.

موضوع محیط زیست را از زوایای مختلف از جمله انسان شناختی، جهان بینی، فقهی، هنجاری و اخلاقی می‌توان مورد بررسی قرار داد و ما هم کارهایی در این زمینه انجام داده‌ایم. به لحاظ فقهی و حقوقی در حوزه‌هایی همانند تکلیف انسان نسبت به طبیعت و محیط زیست، احکام وضعی و جبران خسارت‌هایی که به طبیعت وارد می‌شود و هم در زمینه کیفری کارهای خوبی انجام داده‌ایم چراکه از لحاظ شرعی نیز کیفرهایی برای آسیب به محیط زیست در نظر گرفته شده است. راهکارهای زیادی هم برای تحقق مبانی دینی حفاظت از محیط زیست ارائه شده است.

درباره مبانی اخلاقی محیط زیست که می‌‌توان از قرآن استخراج کرد باید گفت از نگاه قرآن همه اجزای طبیعت و عالم هستی دارای شعور، قداست و ارزش و در هم تنیده و مرتبط و دارای نظم دقیق هستند و باید شکرگزار این نعمت‌ها بود. خدای متعال در آیه چهل سوره بقره در همین باره فرموده است: «يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ؛ ای بنی اسرائیل، به یاد آرید نعمتهایی که به شما عطا کردم، و به عهد من وفا کنید تا به عهد شما وفا کنم، و تنها از من بر حذر باشید.» طبیعتی که دارای چنین ویژگی‌هایی است را خدای حکیم با مدیریت و ربوبیتی مبتنی بر حکمت است خلق کرده است.

مبنای دیگر این است که در این نظام، هر موجودی در جایگاه خودش ارزش دارد و هیچ چیز بیهوده و عبث آفریده نشده است. نکته دیگر اینکه انسان به عنوان خلیفه خداوند معرفی می‌شود و نتیجه اخلاقی چنین چیزی آن است که انسان باید وظایفی که خداوند به وی محول کرده است را انجام دهد و از جمله مسائلی که خداوند توجه ویژه به آن دارد حفاظت از عالم طبیعت است. خدای متعال در آیات متعدد از جمله در آیه ۳۲ سوره اعراف، از عالم طبیعت به عنوان نعمت و رزق یاد می‌کند و می فرماید: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ ۚ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ كَذَٰلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ؛ بگو: چه کسی زینت‌های خدا را که برای بندگان خود آفریده حرام کرده و از صرف رزق حلال و پاکیزه منع کرده؟ بگو: این نعمتها در دنیا برای اهل ایمان است و خالص اینها (یعنی لذات کامل بدون الم، و نیکوتر از اینها) در آخرت برای آنان خواهد بود. ما آیات خود را برای اهل دانش چنین مفصل و روشن بیان می‌کنیم» لذا انسان باید در مقابل این نعمت شاکر باشد و البته انسان در تصرف این نعمت‌ها آزاد نیست.

خداوند در آیات متعدد از جمله آیه ۵۶ اعراف به انسان دستور داده که زمین و عالم طبیعت را همانگونه که خلق شده حفظ کند و در زمین فساد نکند چراکه بر هم زدن نظم عالم طبیعت و تخریب و آلوده کردن آن از مصادیق بارز فساد است. خدای متعال در این آیه فرموده است: «وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا ۚ إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ؛ و هرگز در زمین پس از آنکه کار آن (به امر حق و شرع رسول حق) نظم و صلاح یافت به فساد و تباهکاری برنخیزید، و خدا را هم از راه ترس و هم از روی امید بخوانید، که البته رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است» اخلاق محیط زیستی با پشتوانه دینی در عین حال که به ارتباط انسان با طبیعت معنا می‌بخشد این اعتقادات را شورانگیز و عقلانیت‌مند می‌کند و مهم‌تر اینکه ضمانت اجرای قوانین زیست محیطی است.

مشکل عمده‌ای که در زمینه اخلاق محیط زیست در غرب وجود دارد این است که ضمانت اجرای درونی ندارد و بیشتر بر ضمانت‌های اجرایی بیرونی تکیه دارد اما در اسلام علاوه بر ضمانت‌های اجرایی بیرونی بر ضمانت اجرایی درونی نیز تأکید شده است و با معنویت و دین پیوند می‌خورد. چون مبانی اخلاقی محیط زیست در غرب بیشتر مادی‌گرایانه است بنابراین ضمانت اجرایی ندارد اما در دین اسلام ضمانت اجرایی برای حمایت از محیط زیست وجود دارد.

در دنیای غرب، عیب کار این است که فرهنگ بسیار عالی در زمینه حفاظت از محیط زیست را شاهد هستیم اما بدترین عملکرد در این زمینه وجود دارد و در کشور ما نیز مشکل این است که فرهنگ سازی نشده و صدا و سیمای ما تبلیغات کافی برای حمایت از محیط زیست انجام نداده و حوزه علمیه نیز به خوبی به این موضوع نپرداخته است. هنوز بعضاً در حوزه‌های علمیه افرادی که وارد مسائل زیست محیطی می‌شوند را مورد تمسخر قرار می‌دهند بنابراین باید این موضوع برای حوزه‌های علمیه نیز جا بیفتد.