آیا بین امر به معروف و نهی از منکر فقهی و قرآنی تمایز وجود دارد؟

به گزارش مبلغ– در روزهایی که چالش ها در موضوع حجاب در جامعه به حداکثر خود رسیده است و گروه های مذهبی به دنبال کمپین های دعوت به حجاب و نهی از بی حجابی هستند بررسی دوباره مفهوم امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن می تواند چاره ساز باشد. دکتر فرهاد شفتی دین‌پژوه، در یادداشتی در کانال تلگرامی خود با عنوان «امر به معروف و نهی از منکر، یا امر به عقیده‌ی خود و نهی از عقیده‌ی متفاوت؟!» به بررسی تفاوت بین امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه فقه و قرآن پرداخته است. یادداشت وی پیش روی شماست:

به راستی چگونه است که آن چه قرآن آن را از خصوصیات بهترین مردم می‌داند در عمل موجب خشم و تلخی و پراکندگی می‌شود؟ به گمانم در بسیاری موارد پاسخ روشن است: اصرار بر معروف و منکر فقهی به‌ جای معروف و منکر قرآنی.

قرآن معروف و منکر را تعریف نکرده است، چون معروف و منکر همان اخلاق عرفی ریشه‌دار و مورد تائید جامعه هستند. اعراب زمان پیامبر علی‌رغم شرک و مشکلات اخلاقی متعدد، پای‌بند‌ی‌های اخلاقی بسیاری نیز داشتند که بین ایشان «معروف» بود و خلاف آن عمل کردن را «منکر» می‌دانستند. قرآن به جامعه‌ی عرب توصیه می‌کند که همان پای‌بندی‌های اخلاقی جامعه را استوار کنند.
واجبات و محرمات شرعی موضوع امر به معروف و نهی از منکر نیستند مگر اینکه در دایره‌ی همان اخلاق عرفی، صرف نظر از دین و برداشت دینی باشند. اگر آنچه را که واجب یا حرام می‌دانیم معروف و منکر بدانیم، همیشه با این پرسش منطقی روبرو هستیم که آیا مخاطب به دین ما هست یا خیر، و اگر هست، آیا پیرو برداشت دینی و فقهی ما هست یا خیر. اگر پاسخ هر یک این پرسش‌ها خیر باشد، دیگر آن‌چه که به آن می‌اندیشیم آن معروف و منکری نیست که در قرآن آمده است.
معروف و منکر چون بر مبنای اخلاق عرفی جامعه است، دین و درجه‌ی‌ دین‌داری و مسلک دینی در آن دخالت ندارد. در مقابل، سفارش و پرهیزاندن* بر مبنای باورهای دینی و فقهی در واقع انتظار از دیگران برای مانند خود اندیشیدن است. اگر بخشی از جامعه رفتار و منشی را از فضیلت‌ها یا پلشتی‌های اخلاقی نداند، آن رفتار و منش را نمی‌توان موضوع امر به معروف و نهی از منکر خواند. سفارش به معروف و پرهیزاندن از منکر اگر بر مبنای اخلاق عرفی جامعه باشد به سادگی همراهی و تشویق دیگران را برمی‌انگیزد و معمولا اگر فرد مورد خطاب، آن را نپذیرد موجبات خشم دیگران را فراهم می‌کند.

سفارش به معروف و پرهیزاندن از منکر اگر بر مبنای باورهای دینی و فقهی باشد می‌تواند به راحتی موجب حیرت، خشم و پراکندگی شود، مخاطب آن، احساس زور شنیدن خواهد کرد و با مخالفت با آن معمولا تشویق اطرافیان را برمی‌انگیزد. اگر دید فقهی به معروف و منکر را به دید قرآنی بازگردانیم، آنگاه سفارش به معروف و پرهیزاندن از منکر، مانند همه‌ی جوامع اخلاق‌مدار، طبیعی، قابل انتظار، شیرین و موجب پیشرفت اخلاقی جامعه می‌شود و از این راه، گستره‌ی معروف و منکر نیز با اخلاقی‌تر شدن جامعه بیشتر می‌شود.

* به جای «امر و نهی»، از «سفارش و پرهیزاندن» استفاده کردم چون امر و نهی در معروف و منکر، کمتر به معنی دستور دادن است.