۵۰ شاگرد، ۲۳ کتاب و ۲۰ مرکز فرهنگی آیتالله خوئی را بشناسید
نگاهی به زندگی، تالیفات و خدمات آیت اللّه العظمی سید ابوالقاسم موسوی خوئی
آیتالله العظمی سید ابوالقاسم موسوی خوئی (۱۳۱۷-۱۴۱۳ ق)، فقیه، رجالی و مرجع تقلید بزرگ شیعه و از شاگردان میرزای نائینی بود. او از اساتید سرشناس حوزه علمیه نجف بود و شاگردان برجسته ای از جمله سید محمدباقر صدر و میرزا جواد تبریزی را تربیت کرد و خدمات ارزشمندی در جهت گسترش اسلام و احداث مراکز مهم اسلامی و تبلیغی در نقاط مختلف جهان در کارنامه خود داشت. از آیتالله خوئی آثار علمی ارزشمندی از جمله مجموعه ۲۳ جلدی معجم رجال الحدیث و البیان فی تفسیر القرآن به یادگار مانده است.
ولادت
سید ابوالقاسم موسوی خوئی، در شب نیمه رجب ۱۳۱۷ ه.ق در شهرستان خوی از توابع آذربایجان غربی، در یک خانواده علمی و مذهبی دیده به جهان گشود. والد بزرگوار او، مرحوم آیت الله سید علی اکبر خوئی، از شاگردان مبرز آیت الله شیخ عبداللّه مامقانی بود که پس از فراغت از تحصیل به زادگاه خود مراجعت نموده و به وظایف روحانی خود اشتغال می ورزید.
تحصیلات و اساتید
آیت الله سید علی اکبر خوئی، پدر سید ابوالقاسم، پس از مطرح شدن مشروطیت در ایران و موضع گیریهایی که دو طرف موافق و مخالف داشتند، در سال ۱۳۲۸ ه ق شهرستان خوی را به قصد سکونت در نجف اشرف ترک گفت. سید ابوالقاسم جوان نیز در سن ۱۳ سالگی، همراه برادرش سید عبدالله خوئی در سال ۱۳۳۰ به پدر خود پیوستند و در نجف شروع به فراگرفتن ادبیات عرب، منطق و سطوح عالیه نمودند. در حدود ۲۱ سالگی بود که شایستگی آن را پیدا نمود تا در درس خارج بزرگترین مدرس حوزه علمیه نجف، یعنی مرحوم آیت الله شیخ الشریعه اصفهانی حاضر شود و خوشه چین علوم و معارف او گردد. البته جز آن استاد بزرگ، اساتید دیگری هم در رشته های مختلف و در مقاطع تحصیلی متفاوت داشته است که خود آن مرحوم در کتاب معجم رجال الحدیث به اسامی برخی از آن اعاظم تصریح دارد.
اساتید آیتالله خوئی در فقه و اصول در مراحل مختلف تحصیلی، بزرگان فقاهتی زیر بوده اند:
۱. آیت الله شیخ الشریعه اصفهانی (۱۲۸۹ ۱۳۶۱ ه ق).
۲. آیت الله شیخ مهدی مازندرانی (متوفی ۱۳۴۲ ه ق).
۳. آیت الله شیخ ضیاءالدین عراقی (۱۲۸۹ ۱۳۶۱ ه ق).
۴. آیت الله شیخ محمدحسین اصفهانی کمپانی (۱۲۹۶ ۱۳۶۱ ه ق).
۵. آیت الله شیخ محمدحسین نائینی (۱۲۷۳ ۱۳۵۵ ه ق).
خود آن مرحوم تصریح دارد که: «من از دو استاد اخیر الذکر (آیت الله نائینی و آیت الله کمپانی) بیشترین بهره را برده ام و نزد هر کدام از بزرگان فوق الذکر، دوره کاملی از اصول و خارج فقه، یا کتابهای متعددی از فقه را حاضر شده ام. مرحوم نائینی آخرین استاد من بود که تا آخر عمر ملازم محضر او بودم و از او اجازه روایتی گرفته ام. او به من اجازه داد که کتب اربعه را از ایشان روایت کنم و ایشان نیز از شیخ و استاد خود محدث نوری (۱۲۵۴ ۱۳۲۰ ه ق) و او از استاد خود، شیخ مرتضی انصاری (م۱۲۸۱ ه ق) روایت می نمود و طریقه شیخ انصاری نیز تا ائمه اطهار (ع)، بسیار روشن و واضح است».
اساتید آیتالله خوئی در علوم دیگر، علاوه بر عالمان مذکور، عبارتند از:
۱. شیخ محمد جواد بلاغی (۱۲۸۲ ۱۳۵۲): مرحوم آیت اللّه خوئی کلام و تفسیر را نزد او فرا گرفته و از او نیز در آثار خود یاد می کند.
۲. سید ابوتراب خوانساری: آیت اللّه خوئی رجال و درایه را نزد او فرا گرفته و او حق عظیمی بر غالب رجالیون پس از خود دارد.
۳. سید ابوالقاسم خوانساری: حضرت آیت اللّه خوئی ریاضیات عالی را نزد او فرا گرفته است.
۴. سید حسین بادکوبه ای (۱۲۹۳ ۱۳۵۸): وی استاد فلسفه آیتالله خوئی بوده است.
۵. سید علی قاضی: عارف و سالک عصر خود که گروهی را در اخلاق و عرفان پرورش داده و مرحوم خویی مدتها در مکتب او به سیر و سلوک پرداخته است.
تدریس و شاگردان
آیتالله خویی از دوران جوانی به تدریس و بحث و گفتگوهای علمی علاقه فراوانی داشت. با اینکه بار مرجعیت در سنین اخیر بر دوش او سنگینی می کرد، ولی از تدریس و تحقیق و نگارش دست برنداشت. حتی در سفرهای خود به مشاهد مشرفه، کار علمی را ترک نمی کرد و کارهای موقتی که یک محقق می تواند در سفر انجام دهد، جزء برنامه خود قرار می داد و چه بسا در مجلسی که گروهی به دیدن او می آمدند، او از کار مقابله و غیره استفاده می کرد. در شیوه آموزشی، راه سقراط را می پیمود و با طرح سؤالها و شنیدن جوابها از طرف، چه بسا او را نسبت به رای و اندیشه خود قانع می ساخت، همچنان که سقراط نیز به این روش معروف بود و می گفت: معلم بیش از آن که آموزنده باشد، پرورش دهنده فکر است.
در طول شصت و هفت سال تدریس، انبوهی از علما و فضلا از محضر درس این فقیه بزرگوار بهره گرفته اند. اینجا به اسامی برخی از برجستگان و اصحاب فتوای ایشان اشاره می شود:
۱. آیت الله حاج شیخ صدرا بادکوبه ای.
۲. آیت الله شهید سید محمدباقر صدر.
۳. آیت الله حاج شیخ مجتبی لنکرانی.
۴. آیت الله حاج میرزا جواد تبریزی.
۵. آیت الله حاج میرزا کاظم تبریزی.
۶. آیت الله حاج سید جعفر مرعشی.
۷. آیت الله سید علی سیستانی.
۸. آیت الله حاج سید علی بهشتی.
۹. آیت الله حاج شیخ محمود فیاض.
۱۰. آیت الله حاج شیخ مرتضی خلخالی.
۱۱. آیت الله حاج شیخ علی اصغر احمدی شاهرودی.
۱۲. آیت الله حاج شیخ جعفر نائینی.
۱۳. آیت الله حاج میرزا علی غروی تبریزی، مؤلف التنقیح.
۱۴. آیت الله شیخ مرتضی بروجردی، مؤلف مستند العروة الوثقی (باب صلوه).
۱۵. آیت الله سید رضا خلخالی، مقرر معتمد العروة الوثقی.
۱۶. آیت الله سید محمدتقی خوئی، مؤلف مستند العروة الوثقی (نکاح ۲ جلد).
۱۷. آیت الله سید مهدی خلخالی، مؤلف فقه الشیعه (اجتهاد و تقلید ۵ جلد).
۱۸. آیت الله شیخ محمداسحاق فیاض، مؤلف محاضرات فی اصول الفقه (۵ ج).
۱۹. آیت الله سید سرور بهسودی، مؤلف مصباح الاصول (۲ ج).
۲۰. آیت الله سید ابوالقاسم کوکبی تبریزی، مؤلف مبانی الاستنباط (۴ ج).
۲۱. آیت الله سید علاءالدین بحرالعلوم، مؤلف مصابیح الاصول (۱ ج).
۲۲. آیت الله سید علی شاهرودی، مؤلف دراسات فی الاصول العملیه (۱ ج).
۲۳. آیت الله شیخ محمدعلی توحیدی تبریزی، مؤلف مصباح الفقاهه (۷ ج).
۲۴. آیت الله سید محمدحسین فضل اللّه، مؤلف من وحی القرآن، ۲۴ مجلد.
۲۵. الشیخ اسد حیدر، مؤلف الامام الصادق و المذاهب الاربعه.
۲۶. الشیخ عبدالله الخنیزی، مؤلف ابوطالب مؤمن قریش.
۲۷. السید عبدالرزاق المقرم، مؤلف الصدیقه الزهرا، مقتل الحسین.
۲۸. الشیخ محمدجواد مغنیه، مؤلف الفقه علی مذاهب الخمسه و الکاشف.
۲۹. الشیخ محمدباقر شریف القرشی، مؤلف النظام التربوی فی الاسلام.
۳۰. سید محمدتقی حکیم، مؤلف الاصول العامه للفقه المقارن.
۳۱. الشیخ محمدتقی الجواهری، مؤلف غایه المامول من علم الاصول.
۳۲. الشیخ عبدالله نعمه، مؤلف دلیل القضا الجعفری.
۳۳. الشیخ مهدی، مؤلف دراسات فی قواعد اللغه العربیه (۲ ج).
۳۴. الشیخ عبدالهادی الفضلی، مؤلف فی علم العروض، نقد اقتراح.
۳۵. الشیخ محمد الخاقانی، مؤلف نقد المذهب التجربی.
۳۶. السید محمود الهاشمی، مؤلف تعارض الادله الشرعیه.
۳۷. السید مرتضی الحکمی، مؤلف نظریه الحرکه الجوهریه عند صدرالمتالهین.
۳۸. الشیخ محمدعلی البهاولی، مؤلف فی ضلال الصحیفه السجادیه.
۳۹. الشیخ محمدامین زین الدین، مؤلف الاسلام ینابیعه، غایاته، اهدافه.
۴۰. الشیخ محمدمهدی شمس الدین، مؤلف فی الاحتجاج السیاسی الاسلامی.
۴۱. سید هاشم معروف الحسنی، مؤلف المبادی العامه للفقه الجعفری.
۴۲. الشیخ محمدمهدی الاصفی، مؤلف النظام المالی و تداول الثروة فی الاسلام.
۴۳. آیت الله شیخ قربانعلی کابلی، مؤلف تحریر العروة الوثقی.
۴۴. آیت الله سید محمدتقی حسینی جلالی، مؤلف فقه العتره فی زکاه الفطره.
۴۵. آیت الله سید علی شاهرودی، مؤلف محاضرات فی الفقه الجعفری (۳ ج).
۴۶. آیت الله شیخ رضا لطفی، مؤلف الدرر الغوالی فی فروع العلم الاجمالی.
۴۷. آیت الله سید عباس مدرسی یزدی، مؤلف نموذج فی الفقه الجعفری و بلغه الطالب فی شرح المکاسب (۲ جلد).
۴۸. آیت الله سید محمدتقی طباطبائی، مؤلف شرح الناسک فی شرح المناسک و مبانی منهاج الصالحین.
۴۹. آیت الله شیخ محمدتقی جعفری، مؤلف الامر بین الامرین (جبر و تفویض).
۵۰. آیت الله غلامرضا عرفانیان، مؤلف الرای السدید فی الاجتهاد و التقلید.
آثار و تألیفات
آیتالله خویی شاید یکی از موفق ترین مراجع عصر اخیر از نظر تألیف و تصنیف و تقریر بوده باشند، چون علاوه بر تألیفات گران سنگ و پرمحتوایی که خود انجام داده اند، به همان مقدار یا بیشتر از آن، شاگردان و فارغ التحصیلان مکتب فقهی، اصولی و تفسیری او، تقریرات او را نگاشته و نشر داده اند.
برخی از تألیفات و تقریرات او در اینجا ذکر می گردد:
نفحات الاعجاز در دفاع از کرامت و عظمت قرآن – یکی از آثار آیت الله العظمی خویی
۱. البیان فی تفسیر القرآن، ۱ ج (تفسیر).
۲. نفحات الاعجاز در دفاع از کرامت و عظمت قرآن، ۱ ج (علوم قرآن).
۳. اجود التقریرات، ۲ ج (اصول).
۴. تکمله منهاج الصالحین، ۱ ج (فقه).
۵. مبانی تکمله منهاج الصالحین، ۲ ج (فقه).
۶. تهذیب و تتمیم منهاج الصالحین، ۲ ج (فقه).
۷. المسائل المنتخبه، ۱ ج (فقه).
۸. مستحدثات المسائل، ۱ ج (فقه).
۹. تعلیقه علی العروة الوثقی، ۱ ج (فقه).
۱۰. رساله فی اللباس المشکوک، ۱ ج (فقه).
۱۱. منتخب الرسائل، ۱ ج (فقه).
۱۲. تعلیقه علی المسائل الفقهیه، ۱ ج (فقه).
۱۳. منتخب توضیح المسائل، ۱ ج (فقه).
۱۴. تعلیقه علی توضیح المسائل، ۱ ج (فقه).
۱۵. تلخیص المنتخب، ۱ ج (فقه).
۱۶. مناسک الحج (عربی)، ۱ ج (فقه).
۱۷. مناسک حج (فارسی)، ۱ ج (فقه).
۱۸. تعلیقه المنهج لاحکام الحج، ۱ ج (فقه).
۱۹. معجم رجال الحدیث، ۲۳ ج (رجال).
۲۰. محاضرات فى اصول الفقه، یک دوره تقریر درس اصول.
۲۱. مصباح الاصول، تقريرات درس خارج اصول.
۲۲. التنقیح فى شرح العروة الوثقى.
۲۳. مستند العروة الوثقى (محاضرات آیت الله خویی).
خدمات اجتماعی و فرهنگی
آیتالله خوئی ، فرد شاخص و چهره بسیار ممتازی بود که دهها اثر ماندنی و بنای خیر جاودان از او به یادگار مانده است. علاقه ایشان به گسترش اسلام در سطح جهان، انگیزه ای شده بود که دهها مرکز مهم اسلامی و تبلیغی در نقاط مختلف جهان به وجود آورند. این مؤسسات مراکز نشر اسلام و معاهد نشر مکتب تشیع هستند. این مراکز در شهرهای مذهبی قم و مشهد مقدس، اصفهان و دیگر شهرهای ایران به وجود آمده اند، آنچنان که در کشورهای هندوستان، پاکستان، عراق، لبنان و مخصوصا در انگلستان و آمریکا دو مرکز بسیار باشکوه و آبرومندی به وجود آورده اند و مبلغانی که آشنا به زبانهای زنده جهان بوده اند، به مناطق مختلف اعزام نموده اند. اینک فهرست اجمالی برخی از خدمات اجتماعی و اسلامی آیتالله خوئی ، آن فقیه نامور در اینجا ذکر می شود:
۱. مدینة العلم حوزه علمیه قم، با امکانات وسیع و منازل مسکونی طلاب، و کتابخانه جهت طلاب علوم دینی، به صورت شهرک علم و دانش.
۲. مدرسه علوم دینی در ۷ طبقه و کتابخانه معظم مشهد جهت طلاب و محصلین علوم اسلامی.
۳. دارالعلم اصفهان جهت طلاب و عاشقان معارف اسلامی.
۴. مجتمع امام زمان (عج) در اصفهان.
۵. مرکز تبلیغی و آموزشی لندن ساختمان کامل و مجهزی که تمام نیازمندیهای مسلمانان را در نظر دارد.
۶. المجتمع الثقافی الخیری بمبئی هندوستان.
۷. مبره الامام الخوئی لبنان.
۸. مدرسه دارالعلم نجف اشرف عراق.
۹. مدارس دینی بانکوک (تایلند) و داکار (بنگلادش).
۱۰. مکتبه الثقافه و النشر للطباعه و الترجمه و التوزیع (انتشاراتی پاکستان).
۱۱. مکتبه الامام الخوئی الاسلامی نیویورک آمریکا.
۱۲. مرکز الامام الخوئی (سوانزی).
۱۳. مدرسه دارالعلم بانکوک (تایلند).
۱۴. مکتبه الامام الخوئی (کتابخانه بزرگ نجف اشرف عراق).
۱۵. مدرسه الامام الصادق (پسرانه) لندن انگلستان.
۱۶. مدرسه الزهرا (دخترانه) لندن انگلستان.
۱۷. مرکز اسلامی امام خوئی در فرانسه.
۱۸. مسجد و مرکز اسلامی در شهر لوس آنجلس آمریکا.
۱۹. مسجد و مرکز اسلامی در شهر دیترویت ایالت میشیگان آمریکا.
۲۰. دهها بنای خیر و مرکز تعلیم و تربیت در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس.
وفات
مرحوم آیتالله خوئی سرانجام پس از یک عمر بابرکت، روز هشتم ماه صفر ۱۴۱۳ قمری (مطابق با ۱۳۷۱ ش) جان به جان آفرین سپرد. پیکر مطهرش در صحن شریف علوی در مدخل مسجد الخضراء که جایگاه تدریس او بود به خاک سپرده شد.